A casa e o común, unha relación simbiótica

O común e o individual, o monte e as hortas, dúas partes diferentes dunha mesma realidade. Dúas partes dunha simbiose que representa a historia de grande parte dos sistemas agrícolas galegos e da península do Barbanza durante séculos.

Agricultura, pastoreo e silvicultura foron historicamente tres partes dun sistema entrelazado en Galicia, froito dunha relación necesaria entre os espazos comunitarios e os espazos privados. A casa non é so o edificio, é tamén unha micro comunidade con lóxicas na toma de decisóns, relacións de cooperación e, por suposto, de conflito. A dicotomía público vs privado difumínase a través dunha malla de relacións socioecolóxicas densas que van alén da separación individual vs colectivo. A casa e o monte comunal non son illas separadas, senón que forman parte dun  sistema de interrelacións.

A casa e o monte comunal non son illas separadas, senón que forman parte dun sistema de interrelacións base dunha economía autosuficiente que permitiu o sostén da poboación das comunidades da península do Barbanza e de Galicia.

O monte era esa gran superficie que servía para a produción de madeira ou para uso do mato. Entre as distintas tipoloxías de mato, era especialmente destacable o toxo. Este, recollido do monte e unha vez seco, era a cama dos animais da corte e que logo, ao se mesturar coas deposicións dos animais, convertíase nun esterco que aportaba unha extraordinaria fertilidade a uns solos pobres como os que, en xeral Galicia e en particular o Barbanza, ten.

O feito de que o monte fose un sistema de aproveitamento de recursos comúns en simbiose cos terreos privados de cada casa, permitía a intensificación agrícola que facía posible a grande produtividade da agricultura galega sen ter que depender da importación das grandes cantidades de fertilizante, que hoxe en día fan de soporte das explotacións agrarias. A casa e o común supoñían as bases dunha economía autosuficiente que permitiu o sostén da poboación das comunidades da península do Barbanza e de Galicia.

A ubicación das tres áreas de estudo na península do Barbanza

Se baixamos á realidade vemos casos como o de Froxán, no Concello de Lousame, o arquetipo de couto redondo; un sistema dunha aldea na que as casas tiñan a corte debaixo e as hortas ao carón, estando o privado de cada casa rodeado dos terreos comúns que servían de sostén ás mesmas.

Por outro lado, Baroña (Concello de Porto do Son), un lugar pegado ao mar, máis poboado, e no que as diferentes aldeas estaban moito máis pegadas. O espazo de monte común vincúlase neste caso á parroquia e non a cada aldea, feito que atopa a súa explicación nas posibilidades diversas que ofrecían os terreos anexos a cada unha das unidades de poboación que compoñían dita parroquia. Neste caso, o territorio común que sirve de soporte das economías familiares era moito máis extenso, como tamén moitas máis as casas que deste se servían.

Mais non son só os montes espazos comunais, hai outros territorios nos que o seu uso é do común, e nos que se da unha gobernanza.  A comunidade dotábase dunha serie de normas, hai unha toma de decisións nas que se explicitan sistemas de reparto ou de recollida entre os veciños. E iso ocurría, tamén nas Brañas de Laíño, no Concello de Dodro, onde os habitantes das parroquías de san Xoan de Laíño, Dodro e Laiño complementaban o aproveitamento do monte comunal con estes humedais; eran un claro exemplo de explotación de recursos comúns para as economías familiares, permitindo a recolección da herba ou o uso  gandeiro na propia braña.

A relación simbiótica que se establece entre a casa e o común, é bidireccional,  os beneficios non eran soamente para a familia, a casa. Este feito queda ben reflexado na crítica que fai Anxo Angueira, veciño no lugar de Manselle, na parroquia de Laíño e entrevistado neste proxecto, quen cuestiona o concepto de “preservación total sen cidadás”, considerando que o abandono da braña ten alterado negativamente o ecosistema ao non permitir, na actualidade, o uso veciñal na Braña. Segundo el, a biodiversidade á que hoxe se lle dá valor é tamén produto da man dos seres humanos, polo que se pregunta que mundo queremos para o futuro. A preservación dos ecosistemas pode garantirse a través do manexo por parte dos veciños. Uns espazos que a través do aproveitamento sostible poden ser menos proclives tanto aos lumes como a outros problemas ambientais e que se converten ademais en espazos máis biodiversos e multifuncionais. A perda da relación entre a casa e o común provoca á vez a perda da multifuncionalidade do territorio.

Os aportes dos espazos comúns ás casas van tamén dende a enerxía calorífica, que supón a leña, ou dos materiais para a construción, que se aforran as economías familiares. Aurita Cao e Carmen Creo, veciñas de Froxán na parroquia de Vilacoba explícannos isto nesta entrevista:

(Subtítulos en español disponibles a través de las opciones de configuración del vídeo)

Esta relación simbiótica de aporte para as economías privadas e aproveitamento multifuncional dos espazos comúns chegaba incluso a través do eido laboral fóra dos agroecosistemas. Claro exemplo do anterior é o que acontecía en Baroña onde moitas persoas se gañaban a vida no mar, que tamén estaba conectado co monte. Ramón Vila Queiruga, do lugar de Penas na parroquia de Baroña, cóntanos nunha entrevista como a familia da súa muller eran “boureleiros”, facían aparellos de pesca coa cortiza da sobreira. Pero como sinala Ramón Vila Queiruga, o mar tamén era un espazo común, proveía ás casas diversos tipos de algas. Esta biomasa servía para fertilizar as terras ou estaban tamén as “carrouchas de mar”, un tipo de algas que se vendían fóra xa que tiñan usos medicinais.

A preservación dos ecosistemas pode garantirse a través do manexo por parte dos veciños. Uns espazos que a través do aproveitamento sostible poden ser menos proclives tanto aos lumes como a outros problemas ambientais e que se converten ademais en espazos máis biodiversos e multifuncionais. A perda da relación entre a casa e o común provoca á vez a perda da multifuncionalidade do territorio.

Pero non queda aí a relación entre a casa e o común. Non só monte ou brañas eran os elementos comúns que servían para vertebrar os sistemas económicos comunitarios. Os muíños, as eiras de mallar ou os lavadoiros e fontes eran outros dos elementos que se empregaban e/ou xestionaban dun xeito comunitario. Fica pendente por desentrañar esa toma de decisións que se daban na casa á hora da xestión comunitaria destes espazos. Na casa tamén existían desequilibrios de poder. Ao longo dos diferentes textos continuará abríndose un debate que incide no doméstico, e iso, tamén é político.

Publicacións relacionadas

De entre todos os tópicos cos que se adoita explicar Galicia, o individualismo é, sen dúbida, un dos que se presenta con máis frecuencia y maior fortaleza. A pesar disto, o sentido colectivo aínda prevalece no rural, canto menos con máis forza que noutros ámbitos da nosa sociedade.
A de Froxán (Lousame) é unha aldea marcada por ser unha das tres que foi ocupada a finais do S.XIX polas minas de San Finx para explotar o Volframio, que fixo que terreos do común fosen ocupados e que se lle fose negado o seu manexo á poboación local.
barbanzaecosocial.org albergará os artígos elaborados no marco do proyecto, fragmentos das entrevistas realizadas e un mapa interactivo con múltiples funcionalidades que permitirá comprender os cambios que se produciron no territorio nos últimos 70 anos.
A Comunidade de Montes de Baroña (Porto do Son), xestiona 846 hectáreas. Na súa asamblea son 186 as casas que constan como comuneiras e no seu manexo fan unha clara aposta polo aproveitamento multifuncional do monte.
A casa e o monte comunal non son illas separadas, senón que forman parte dun sistema de interrelacións base dunha economía autosuficiente que permitiu o sostén da poboación das comunidades da península do Barbanza e de Galicia.
O Laboratorio Ecosocial do Barbanza, construído entre o Grupo Histagra e a Fundación RIA, é un espazo pioneiro de investigación e acción que pretende afianzar propostas ecoagroinnovadoras que axuden a transitar o territorio cara prácticas máis sustentables.