A aldea e a parroquia como unidades territoriais básicas en Galicia (2). Como son hoxe as parroquias?

Laboratorio Ecosocial do Barbanza – Fundación RIA

A estrutura territorial de Galicia, coas parroquias e as aldéas como células básicas da súa organización, mantén case intacto o seu carácter produtivo ata mediados do século XX. O conxunto da veciñanza é o que define o modo de habitar o territorio, así como a súa co-evolución sociedade-natureza. En Galicia non hai maior incidencia na organización do territorio que a dos propios veciños e veciñas, nin o Estado, nin a Igrexa ou o Mercado afectaron tanto aos modos de habitar como as propias necesidades e usos dos seus habitantes. De aí que na actualidade, grosso modo, 1’7 millóns de galegos sexan propietarios de fincas rústicas, dous tercios dos habitantes, o 66%, nada menos, O que os grandes espacios de monte sobrevivían en mans dos propios veciños a través dos montes veciñais en man común, que suponen un 22% da superficie forestal de Galicia, e ata un 36% do Barbanza. 

O acceso á auga ou a adaptación aos diferentes espacios ambientais ou edafolóxicos pudieron provocar a fragmentación excesiva da terra que, en vistas do desenvolvementismo, considérase como ineficiente. Ese debate foi callando na nosa sociedade ata chegar a asumirse de forma colectiva que esta forma de asentarse no territorio é resultado dun suposto atraso. Volver a poner a atención nos labregos que habitaban o territorio, aprendendo desa intelixencia colectiva, permitiranos comprender as lóxicas que existían, as relación de dependencia e os mecanismos de innovación que se deron ao longo dun proceso coevolutivo da sociedad eco seu territorio.

A relación entre os habitantes e o seu soporte territorial sufriu as maiores transformación dende mediados do século XX ata a actualidade. Algúns destes cambios diluiron e distorsionaron a estructura tan clara que presentaban as aldeas e parroquias tradicionalmente, resultando na desaparición da súa autosuficiencia.

Este “vello complexo agrario galego”, estudado por Bouhier na década dos setenta, sufriu grandes alteracións, motivadas a grandes trazos polo Franquismo, a Revolución Verde e as políticas agrarias da UE. Como sinala Lourenzo Fernández Prieto “A Galicia actual, vista por un historiador agrario contemporáneo, é un territorio dominado polo abandono rural e agrario: polo abandono do medio rural e a desagrarización do territorio. Visto o abandono por un paisano de certa idade, experiencia e memoria, campesino ou campesiña de oficio ou de orixe, é un territorio desaproveitado”.

Aínda así, a día de hoxe, podemos identificar fácilmente varios modos de vida, onde antes había o modo de vida produtivo. É posible atopar hoxe lugares poboados nos que a base territorial está en abandono e viceversa, onde produtores de maior tamaño buscan terras produtivas en territorios despoboados. A partir da clasificación elaborada por Colectivo 1aun (2017) no marco do curso de verán “Habitar O Campo en Galicia”, os modos de vida na actualidade poderían clasificarse en sete:

Adaptación dos diagramas elaborados por Colectivo 1aun sobre os modos de vida actuais nos espazos rurais de Galicia para “Habitar o Campo en Galicia”
  • Produtivo: Enmarca a súa actividade principal no sector primario. A explotación do terreo adoita ser diferente á tradicional, posto que ten maior escala e presenta unha maior especialización. Mantén a vivienda como elemento estruturante da actividade económica.

  • Híbrido: Complementa a súa actividade no sector primario con actividades doutro carácter, necesarias para o mantemento doméstico. O seu impacto territorial é, polo xeral, menor ao do produtor, dada a non exclusividade do sector primario como actividade, pero mantense en niveis altos e adoita soportarse en explotación de orixe tradicional, que garantizan formas orgánicas de producción non afectadas polo salto desenvolvementista. Como demostraron Carral Carreira (2014), a chamada “agricultura invisible” supón unha gran componente económica que non se contabiliza na estatística oficial.

  • Xubilado: Unha modalidade que non transforma sustancialmente o territorio, aínda que contribúe a manter as formas orgánicas (tradicionais) con moito vigor. Neste caso, os habitante levan a cabo tarefas agrícolas de pequena escala.

  • Temporal: Neste caso os usuarios non son habitantes habituais, aínda que acoden frecuentemente, establecendo lazos sociais co resto da aldea. Tamén establecen unha relación directa co soporte físico realizando tarefas de mantemento e explotación esporádica das terras produtivas.

  • Non agrario: É aquel que a pesar de manter a súa residencia en lugares que conservan a súa estructura territorial tradicional, non desenvolven actividade no sector primario. Este modo de ocupación do territorio fundamenta a súa actividade na provisión de servizos e adoitase estruturar arredor de estradas.

  • Suburbano: O modo suburbano adoita aparecer nas aforas das áreas urbanas e é o que presenta menos vínculos co territorio. A actividade dos seus habitantes desenvólvese lonxe da propia vivienda e o territorio vencellado con potencial produtivo, fomentando os desprazamentos en vehículo privado.

A relación entre os habitantes e o seu soporte territorial sufriu as maiores transformación dende mediados do século XX ata a actualidade. Algúns destes cambios diluiron e distorsionaron a estructura tan clara que presentaban as aldeas e parroquias tradicionalmente, resultando na desaparición da súa autosuficiencia. A pesar dos cambios nos modos de vida, polo xeral mantivéronse toda unha serie de valores comunitarios que só se entenden dende unha perspectiva social. Do pasado de Galicia podemos extraer varias leccións para o futuro. As políticas de desenvolvemento rural que se favorezan dende as administración deben ser conscientes das lóxicas propias de cada territorio. A imposición de fórmulas alleas, se non teñen en consideración estas lóxicas propias, producirá conflitos que contribuirán a un maior abandono e ao consecuente despoboamento que xa están a sufrir os espazos rurais. Son precisamente ditas lóxicas as que deron sentido á estructura territorial de Galicia e, en consecuencia, as que deben servir como claves para imaxinar estratexias que deseñen un futuro produtivo que garanta a sustentabilidade económica, pero sobre todo a socioambiental.

Referencias bibliográficas

Publicacións relacionadas

Deseucaliptización nos montes de Baroña

19/04/24 | Seguindo o éxito da convocatoria anterior, o Laboratorio organiza unha nova xornada de voluntariado nos montes do Barbanza.

A ordenación desordenada. Do impacto do Estado e do mercado no territorio galego

No contexto autoritario da ditadura franquista ábrese a porta a un modelo produtivista imposto polo Estado e vinculado tamén ao capitalismo corporativo do réxime. Neste novo modelo o territorio perde o seu carácter de sistema integrado.

A aldea e a parroquia como unidades territoriais básicas (1)

A aldea e a parroquia son as unidades básicas da organización territorial de Galicia. Coñecer as súas orixes, lóxicas productivas e relacións comunitarias poderían aportar claves do seu papel na actualidade e no futuro.

Do tópico da Galiza individualista

De entre todos os tópicos cos que se adoita explicar Galicia, o individualismo é, sen dúbida, un dos que se presenta con máis frecuencia y maior fortaleza. A pesar disto, o sentido colectivo aínda prevalece no rural, canto menos con máis forza que noutros ámbitos da nosa sociedade.

Os estudos de caso (III): Comunidade de montes de Baroña

A Comunidade de Montes de Baroña (Porto do Son), xestiona 846 hectáreas. Na súa asamblea son 186 as casas que constan como comuneiras e no seu manexo fan unha clara aposta polo aproveitamento multifuncional do monte.

Juan Pan Montojo responde a “Pode o pasado xerar novos imaxinarios sobre un futuro máis sustentable?”

O Laboratorio Ecosocial do Barbanza ten un ollo posto no pasado e busca imaxinar un futuro sustentable partindo dunha herdanza biocultural que aínda subxace nas comunidades que habitan o territorio.